Dərc edilməyən müsahibə
Bu müsahibəni mən 10 il əvvəl vermişdim. O, zaman Aznews.az saytının gənc əməkdaşı Kəramət Böyükçöl almışdı bu müsahibəni. Səhv etmirəmsə biz bu söhbəti Akademiya bağındakı çayxanada etmişdik. Doğrusu, mən əmin deyildim Aznews.az verəcək bu müsahibəni. Amma Kəramət bəy onun dəec edilməsinə münasibətdə daha optimist idi. Ona görə də söhbəti diktofonun yaddaşından yazıya köçürüb bir nüsxəsini də mənə göndərmişdi. Müsahibənin başlığı belə idi: “Aznews.az Cəmil Həsənli ilə müsahibəni təqdim edir”. Lakin Aznews.az müsahibəni təqdim etmədi, ya da təqdim edə bilmədi. Çox təəssüf ki, memuarlarımı yazanda bu müsahibəni tapa bilməmişdim.
Dünən elektron arxivə baxanda təsadüfən qarşıma çıxdı. Müsahibənin sonunda belə bir ifadə işlətmişəm: “64, yoxsa 74 il yaşamaq mənim üçün elə də önəmli deyil. Mühüm olan necə yaşamaqdır, neçə il yaşamaq yox.” Bu müsahibəni verəndə mənim 64 yaşım vardı, indi isə 74 yaşın içindəyəm. 10 illik fərqi Siz bu müsahibədən görə bilərsiniz. Həm də bu 10 il müddətində Kəramət Böyükçölün ddə əyişib dəyişməməsini də sualların məzmunundan müəyyən edə bilərsiniz.
Əlbəttə, fb postu kimi onun həcmi böyükdür. Amma 10 il bundan öncə alınmış müsahibənin arxivdə qalmasındansa, sosial medianın yaddaşında qalması daha doğrudur. Müsahibə çoxplanlıdır. Siz orada siyasətdən tutmuş ədəbiyyata, tarixə və sənətə qədər Kəramət Böyükçölün “naqolay” suallarına mənim 10 il əvvəlki cavablarımla tanış ola bilərsiniz.

Aznews.az Cəmil Həsənli ilə müsahibəni təqdim edir

– Cəmil müəllim, həyatınızda üz-üzə gəlməyə qorxduğunuz hansısa sual varmı?
– Kimsə gündəlik həyat hadisələrindən suallar verə bilər, sən onlara cavab verərsən, yaxud verə bilməzsən… Bunlar gündəlik həyat hadisələridir. Mənim fikrimcə ən çətin məsələ insanın öz içindən gələn suala cavab tapa bilməməsidir. Bütün, hətta, axirət dünyasının sorğu suallardan öncə insan öz içindən gələn suala cavab tapa bilməlidir. Çünki, belə cavablar hər kəsin keçdiyi həyat yolundan, neçə il yaşamasından deyil, məhz necə yaşamasından, ətrafında baş verən hadisələrə necə münasibət bəsləməsindən qaynaqlanır.
– İçdən gələn sual deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz?
– Məsələn, bizim yaşadığımız cəmiyyət haqsızlıqla, ədalətsizliklə, eybəcərliklə doludur. Bu gün Azərbaycan cəmiyyətinin problemi təkcə çörək yox, həm də ədalət problemidir. Gözümüzün qabağında insan taleləri məhv olur, haqsızlıq baş alıb gedir…Son aylarda nə qədər adam özünü yandırıb. Gənclərin cibinə narkotika, vətəndaşın evinə silah atıb insanları tutmaq adi həyat hadisəsinə çevrilib. Bax, biz belə bir rəzalətin içində yaşayırıq. Bilmirəm nə qədər yaşayacağıq – 5 il, 10 il, 15 il… Və birdən çönüb keçmişimizə baxaranda, keçmişimizdən bir sədayi-qayibanə gələr: AYƏ, SƏN BU RƏZALƏTİN İÇİNDƏ YAŞADIN, BƏS NİYƏ BUNA ETİRAZ ETMƏDİN? İnsan öz hərəkətlərinə bəraət qazandırmağa meylli olur. Birdən ola bilər ki, həmin səs sənin içindən gəlməz, amma hər halda evində, ailəndə özündən sonra bir şəklin qalar, cəmiyyət dəyişəndə adamın öz uşaqları, nəvələri vərəsələri divardan asılmış şəklinə o sualı verərlər…
– Siz yaşın müəyyən bir həddinə çatmış insansınız. Məncə, etiraz hissiniz sonradan baş qaldırdı, əvvəllər sizin bu cür sərt mövqeyinizi görməmişdim.
– Əgər siz görmənisinizsə bu o demək deyildir ki, həmin mövqe olmayıb. Əslində, mənim fəaliyyətimi diqqətlə izləsəniz, bunu görə bilərdiniz. Görünür, diqqətlə izləməmisiniz. Bir misal deyim. Mən 1984-cü ildən Azərbaycan televiziyasında siyasi icmallar aparırdım. Bir Qeysər Xəlilov vardı. Onu televiziya-radio komitəsinə sədr vermişdilər. Gələndən sonra Azərbaycan televiziyasında informasiya xidməti işinin təkmilləşdirilməsi barədə tədbir təşkil etmişdi. Mərkəzi Komitədən şöbə müdiri Rasim Ağayev gəlmişdi, iclası o, aparırdı. Bizi də icmalçı kimi çağırmışdılar. Birdən Rasim müəllim soruşdu ki, kim çıxış etmək istəyir? Mən Qulu Məhərrəmli ilə yanaşı oturmuşdum. Əlimi qaldırıb dedim ki, mən danışmaq istəyirəm…
– Onda neçə yaşınız vardı?
– Mən 1952-ci ildənəm… Bu hadisə də 90-cı ildə baş verib. 38 yaşım vardı…
– Aha…
– Çıxışımda dedim ki, Rasim müəllim, Azərbaycan televiziyasın baxımlı etmək istəyirdinizsə, bu Qeysər Xəlilovu niyə gətirib bura qoydunuz? Bu adam BÜROKRATIN biridir. Komitədə bir çoxunun sədrə yarınmağa məqam axtardığı bir vaxtda aləm bir-birinə dəydi. Mən bu sözü deyəndən sonra gördüm ön sırada əyləşənlərin çoxu tribunaya can atır. Bir yazıçı vardı, Cəlal Bərgüşad, pis də yazıçı deyildi, səhv etmirəmsə kənd təsərrüfatı şöbəsinin müdiri idi, pensiya yaşı çatmışdı, yəqin özünü hamıdan imtiyazlı hesab etdiyi və bir az da qollu-budaqlı olduğu üçün adamları bir-bir kənara itələyib qabağa çıxdı. Məni göstərib dedi ki, biz bu yoldaşı tanımırıq, heç bilmirik kimdi, hardan gəlib. Deyirlər ki, Qulu Məhərrəmlinin icmalçılarındandı. Tanımadığımız bir adam gəlib burda bizim sədrimizə ARİSTOKRAT deyir, bu kişinin harası ARİSTOKRATDIR? Mən bürokrat demişdim, Cəlal müəllim aristokrat kimi eşitmişdi. O, sübut eləməyə çalışır ki, bu kişi aristokrat deyil (gülür). Mən çıxış edib öz yerimə qayıdanda gördüm ki, Qulu Məhərrəmlidən başqa hamı qaçıb, yəni yerlərini dəyişiblər. Kimisi arxaya gedib, kimisi qabağa keçib. Bircə Qulu və mən ala qarğa kimi zalın ortasında ikimiz qalmışıq. İclas qurtarandan sonra qabaqdakılar tez-tez çıxırdı ki, bizlə bir yerdə görünməsinlər. Arxadakılar da bir bəhanə ilə ayaqlarını sürüyüb ləngiyirdilər ki, biz çıxıb rədd olaq, sonra zalı tərk etsinlər. Bizim kimi arzuolunmaz adamlarla birgə çıxmasınlar. İkinci dəfə bu mənzərə Milli Məclisin iclaslarının birində mən deputat Cəlal Əliyevə cavab verərkən təkrarlandı.
Kəramət bəy, bu epizodu ona görə xatırlatdım ki, ötən əsrin 90-cı illərdə belə şeylər çox olub. Həmin 90-cı illərin ortalarında Rəsulzadəyə qarşı böhtan kampaniyası rəsmi dövlət qəzetlərinə ayaq açanda 1994-cü ilin fevralında rəhmətlik Bəxtiyar Vahabzadə, Şirməmməd müəllim və mənim “Tarxi şəxsiyyətləri siyasi oyunlara qatmayın” adlı sərt bir yazımız çıxdı və ondan sonra Rəsulzadə məsələsində hakimiyyət ehtiyatlı davranmağa üstünlük verdi. Televiziya efirində də, xüsusilə 1989-1990-1991-cı illərdə kifayət qədər sərt çıxışlarımız olub.
– Bu sərt çıxışların, etirazların ünvanı kim idi?
– Azərbaycan hakimiyyəti və onun fərsizliyi, Moskva qarşısında təslimçilik siyasəti, Qarabağ məsələsində hakimiyyətin dişsizliyi, torpaqlarımızın itirilməsi və sair…
– Cəmil müəllim, bu şeyləri danışırsınız, təbii ki, gözəldir. Amma əsas məsələ sizin deputat olduğunuz dövrdür. Niyə Milli Məclisin üzvü olanda indiki kimi açıq çıxışlar etmirdiniz? Ancaq deputatlıq müddəti başa çatandan sonra başladınız…
– Sizə əminliklə deyim ki, Milli Məclisin üzvü olanda mənim orda elə çıxışlarım olub ki, həmin çıxışları heç indi eləmirəm. Mən parlament tribunasından dəfələrlə cənab prezidenti də, keçmiş Milli Təhlükəsizlik Naziri, Daxili İşlər Naziri, Baş prokuror və digər yüksək vəzifəli şəxsləri ünvanlı tənqid etmişəm və bu tənqid çox sərt olub. Sosial şəbəkələrdə axtarsanız həmin çıxışların bəzilərini tapa bilərsiniz. Heç vaxt ünvansız tənqidim olmayıb. Sosial-iqtisadi, siyasi, mədəni həyatın bir çox sahələri ilə bağlı, xüsusilə Qarabağla bağlı, insan haqları və siyasi məhbuslarla bağlı çox sərt çıxışlarım olub. Onların bəziləri bu linkdə var: https://ok.ru/video/32796052177 Siz də, oxucularınız da buyurub baxa bilər. Deputat kimi siyasi mülahizələrlə həbs edilmiş müxalifət partiyası üzvlərinin, jurnalistlərin, vətəndaş cəmiyyəti təmsilçilərinin, ayrı-ayrı vətəndaşların Bakıda, Şəkidə, Mingəçevirdə, Gəncədə, Lənkəranda, Cəlilabadda və digər yerlərdə keçirilmiş məhkəmələrində iştirak etmişəm. Diffamasiya haqqında qanunu parlamentə mən təqdim etmişəm. Dəfələrlə Neft haqqında baza qanunun qəbul edilməsi təşəbbüsü ilə çıxış etmişəm və demişəm ki, belə bir qanunun olmaması ölkənin neft istehsalının, gəlirlərinin korrupsiya subyektinə çevrilməsinə əlavə imkanlar verir. Təsəvvür edin “Biyan kötüyü”, “Damazlıq” haqqında qanunlar var, amma ölkə büdcəsinin 80-85 faizini verən neft haqqında qanun yoxdur. İndiyə qədər də qəbul edilməyib. Hakimiyyət xüsusi qanunla neftin xalqa məxsus olduğuna hüquqi əsas vermək istəmir. Parlament fəaliyyəti dövründə bəzi qalmaqallı hadisələr də olub. İcazə verin birini sizə danışım sizi. Bir dəfə deputat Cəlal Əliyev mənim ölkə QHT-lərini seçki monitorinqinə buraxmaqla bağlı təklifimə çox sərt reaksiya verdi. Ad çəkməsə də məni nəzərdə tuturdu. Halbuki həmin vaxtlar deputatların əksəriyyəti Cəlal müəllimin tənqidini belə, özləri üçün bioqrafiya hesab edirdilər. Cavabım çox sərt oldu. Fasilə vaxtı sakitlik olanda deputatlardan biri qorxa-qorxa yaxınlaşıb məzlumcasına dedi ki, Cəmil müəllim Allaha and olsun siz o sözləri deyəndə mən az qala yerimə…Soruşdum niyə? Dedi elə bildim qan düşəcək. Axı, bir rəhmətlik Sirus Təbrizli Məclisdə ona sərt şəkildə cavab qaytarmışdı. Həmin dövrlərdə adamlar bunu təsəvvür edə bilmirdilər ki, ona cavab qaytarmaq, onu tənqid etmək olar.
– Bəs niyə sizi siyasətçi kimi son prezident seçkilərindən sonra tanıdıq? Əvvəllər ancaq tarixçi alim, müəllim kimi tanıyırdıq…
– Səbəb sadəcə olaraq budur ki, mən parlamanet üzvü olanda informasiya texnalogiyaları bu qədər inkişaf etməmişdi. Yəni seçici, dinləyici çıxışlarımdan xəbər tuta bilmirdi. Televiziyalar Milli Məclisə gəlirdi, 15 saniyə nəyisə çəkib gedirdi…Amma Milli Məclisin çəkiliş qrupunun video arxivinə baxsanız tamam ayrı mənzərənin şahidi olarsınız.
– Məncə, bütün hallarda deputat olduğunuz müddətdə öz imkanlarınızdan indiki qədər istifadə etmirdiniz. Razısınızmı?
– Bilirsiniz xalqın, seçicinin istədiyi deputatın edə biləcəyindən həmişə çox olub. Bəlkə daha çox şeylər edə bilərdim, amma vicdanımın hökm elədiyi nə varsa onu yerinə yetirməyə çalışmışam…Heç vaxt seçicinin müraciətinə biganə olmamışam. 6 ildir parlament üzvü deyiləm, inanın indi də təmsil etdiyim dairədən bir çox seçicilər mənə zəng edir. Parlament iclaslarından əvvəl heç vaxt seçicilərin gözlədiyi otağa baş çəkmədən, orada məni kiminsə gözləyib-gözləmədiyini öyrənmədən zala girməmişəm. Halbuki, seçicisindən yayınmaq üçün bir çoxları xidməti qapıdan binaya daxil olurdu ki, rayondan sonuncu manatını verib deputatı ilə görüşə gələn seçici onu görməsin.
– 2013-cü il prezident seçiləri ərəfəsində vahid namizəd Rüstəm İbrahimbəyov idi. Siz son ana qədər “ehtiyat oyunçular” sakamiyasında əyləşmişdiniz. Rüstəm bəy Moskvadan Bakıya gələ bilmədi və vahid namizəd siz oldunuz. Burdan belə bir qənaətə gəlmək olarmı ki, Cəmil Həsənlinin aktiv siyasətin mərkəzinə düşməsi təsadüfi xarakter daşıyır?
– Kəramət, siyasət mənim həyatımın hamısı deyil. Hətta ən gərgin məqamlarda belə siyasət mənim həyatımın bir hissəsi olub. Adamın özü özünə ziyalı deməsi bir az doğru çıxmır, amma mən ömür boyu bir ziyalının öz xalqı üçün edə biləcəyi nələr varsa, onları etməyə çalışmışam.
Bizim ziyalılar çox vaxt özlərini sığortalamaq üçün deyir ki, mən siyasətə qarımıram. Haqqı pozulan adamların yanında dayanmaq nə vaxtdan siyasətdir? Əlaçı bir tələbənin cibinə narkotika atıb həbs edirlər. Çar Rusiyası dövründə hələ universitet professorlarını demirəm, rektorlar belə həbs edilmiş tələbələrini müdafiə etməyə özlərində cəsarət tapırdılar. İndi 200-300 professoru olan bir universitetdə vətəndaşlıq mövqeyini ifadə etdiyinə görə vətənpərvər bir gənci şərləyib cəmiyyətdən təcrid edirlər, siyasətə qarsımıram bəhanəsi ilə heç kim səsini çıxarmır. Millətin haqqını tələb etmək, normal seçki istəmək, millətin varlığını təhdid edən rüşvətxorluğa, korrupsiyaya, xalqın fundamental hüquqlarının əlindən alınmasına qarşı çıxış etmək, mövqe nümayiş etdirmək, nahaqdan tutulmuş insanlara dəstək olmaq nə vaxtdan siyasət olub? Sadəcə, “mən siyasətə qarışmıram” ifadəsindən ziyalılığa iddialı olan bəzi adamlar bu haqsızlıqlara, ölkəni sarmış ədalətsizliyə münasibətdə öz susqunluqları, biganəlikləri və cəsarətsizliklərinə bəraət qazandırmaq üçün bir vasitə kimi istifadə edirlər. Ötən seçkilərdə Milli Şuranın prezidentliyə namizədi məsələsinə gəldikdə isə, əlbəttə, biz arzulayırdıq ki, vahid namizəd Rüstəm bəy olsun. Olsaydı, bəlkə, başqa situasiya yaranacaqdı. Rüstəm uzun müddət ziyalı elitasında təmsil olunmuş böyük bir ədəbiyyat, sənət və mədəniyyət adamdır. Dünyada böyük nüfuzu var. Belə böyük ziyalının siyasi hadisələrin içərisində olması çox maraqlı proseslər vəd edirdi. Təəssüf ki, olmadı və bu missiyanı mən öz üzərimə almalı oldum. Hakimiyyətin və onun nəzarətində olan mətbuatın Rüstəm haqqında, Milli Şura haqqında yaydığı “Rusiya projesi”, nə bilim “milyarderlə rittifaqı” və sair buna bənzər iddialar böhtan və mənasız söhbətlər idi. Bunlar hamısı hakimiyyət polittexnoloqları tərəfindən quraşdırılıb mətbuata ötürülən böhtan kampaniyası idi. Rüstəm bəy öz istək və niyyətlərində səmimi idi, iman gətirdiyi bircə həqiqət var idi ki, o da millətimizin haqqı və hüququ idi. Bilirsən ziyalı mənsub olduğu xalqın düşdüyü bəladan xilas yolun aramırsa onun nəyi ziyalıdır.
– Tutalım, Rüstəm bəy Rusiyadan gəlsəydi, vahid namizəd olsaydı, sizin fəaliyyətiniz indiki qədər geniş olacaqdımı?
– Sizə əminliklə deyim ki, heç vaxt mənim, əslində heç Rüstəmin də ağlından və ürəyindən keçmirdi ki, namizəd olaq, bu proseslərdə iştirak edək. Ölkənin indiki acınacaqlı duruma düşəcəyini, xalqımızı və millətimizi, vətənimizi gözləyən təhlükələri biz çox aydın görürdük. Hələ Ziyalı Forumunda verdiyimiz təkliflər, etdiyimiz müraciətlər süngü ilə qarşılanırdı. Ölkədə avtoritarızm güclənir, konstitusiya prinsipləri işləmir, dəryalarca qan verib qazandığımız respublika quruluşu getdikcə dekorativ xarakter daşımağa başlamışdı. Bütün dünyada hansı korrupsiya, rüşvət qalmaqalın axtarırdılarsa oradan ölkəmizin adı çıxırdı. Sadəcə, vəziyyət dramatik bir məzmun alırdı. Bu şəraitdə cəmiyyətə böyük ümidlər vermiş Milli Şuranın taleyi sual altına düşə bilərdi, bu ideyaya olan ümidləri sönə bilərdi. Buna yol vermək olmazdı. Ona görə mən bu yükü çiyinlərimə almalı oldum. Amma söhbət fəaliyyətdən gedirsə mənim 2013-cü ildən sonrakı fəaliyyətim ondan öncəki fəaliyyətimin davamıdır. Ölkəmizin maraqları, xalqımızın haqqı və hüququ məsələsində heç vaxt biganə olmamışam.
– Cəmil müəllim, seçki öncəsi debatlar zamanı və digər çıxışlarınızda da ləhcəylə danışırsınız… Prezidentliyə iddialı şəxs niyə Azərbaycan ədəbi dilini bilmir?
– “Bilmir” ifadəsi bir az ədalətsiz hökmdür. Mənim Azərbaycan dilində 20-yə qədər kitabım nəşr olunub, onların bir hissəsi tarixi publisistikanın tələblərinə uyğundur. Qalanlarında da ədəbi dilin, elmi dilin tələbləri nəzərə alınıb. Ləhcə məsələsi kiçik istisnalarla Azərbaycan rəhbərliyində həmişə olub. Məsələn, Mir Cəfər Bağırov “vətənə məhəbbət” ifadəsini “vətənə möhübbət” kimi, Heydər Əliyev “mövqeyini bildir” ifadəsini “moqeyini bildir”, “edə bilmərəm” ifadəsini “edə bilmənəm” kimi deyirdi. Hətta, hakimiyyətin ən yuxarı düzənində təmsil olunan yüksək bir vəzifə sahibi dövlət qəzetində çıxan məqaləsində qeyd edirdi ki, ermənilər bu hərəkətləri ilə “özlərini küncə təpişdirdilər”. Amma etiraf edim ki, bu iradın bir hissəsində həqiqət var. Bütün hallarda biz publika, xüsusən televiziya qarşısında Azərbaycan ədəbi dilinin imkanlarından istifadə etməliyik. Bir şərtlə ki, bu süni xarakter daşımasın. Bu, ədəbi dilin yayılması üçün də, ədəbi dilin siyasi müzakirələrdə üstün mövqe tutması üçün də vacib və zəruridir. Amma bununla yanaşı qeyd etməliyəm ki, sizin ləhcə hesab etdiyiniz dil, yəni mənim çıxışlarımın dili millətin dili idi. Mən kitab oxumurdum, qəzetdən ütülənmiş cümlələri xalqa təqdim etmirdim, onunla öz dilində, canlı dildə danışmağa çalışırdım. Hətta o qədər canlı dildə ki, Arazın o tayında yaşayan milyonlarla millətdaşımız belə rahatca məni anlayırdı. Vaxtilə Jimmi Karter Ağ evə əyalətdən gəlmişdi, onun seçkini udmasının bir səbəbi də Vaşinqton isteblişmentinin rəsmi dilindən fərqli olaraq Amerika seçiciləri ilə canlı xalq dilində danışması idi. Ona görə də Prezident debatlarında danışdığım dilin ədəbiyyat dili olması vacib deyildi, əslində mən heç buna çalışmırdım da. Rəsmi və qeyri rəsmi oppenentlərimizdən fərqimiz də təkcə nə deməyimiz deyildi, həm də necə deməyimiz idi. Mən bunun fərqində idim. Bu gün ölkəmizdə kifayət qədər məsul vəzifə daşıyan adamlar var ki, ümumiyyətlə, Azərbaycan dilini bilmirlər. Sizin ləhçə hesab etdiyiniz o debatlar kənddə körpəsinə laylay deyəndən, şəhər məhəllələrində ortaqlaşan, cilalanan bir xalq dili idi. Ona görə də dərdimiz yalnız ləhcə dərdi deyil. Digər tərəfdən seçkilərdə əsas alternativ ona görə seçilmədi ki, bu dili məndən yaxşı bilirdi, ortalığa daha axarlı-baxarlı dil qoyurdu…
– Cəmil müəllim, sizi çox yormuram ki?
– Yox… İstənilən sualı verə bilərsiniz, sual məsələsində heç bir məhdudiyyət yoxdur.
– Sizi çoxdan tanıyıram. Çox sadə, səmimi və ünsiyyətcil bir insansınız. Məncə, siz yeriyəndə də, oturub-duranda da, danışanda da əsl müəllimsiniz, dəyərli ziyalı, tarixçi alimsiniz və gözəl insansınız. Bütün bunlar isə prezident xarakterinə yad şeylərdir.
– Axı, harada yazılıb ki, əsl müəllim, dəyərli ziyalı, tarixçi alim və gözəl insan prezident ola bilməz və bütün bunlar prezident xarakterinə yad şeylərdir. Bunlar yaxşı keyfiyyətlərdirsə, prezidentdə niyə olmamalıdır, ona yad olmalıdır. Bu doğru yanaşma deyil. İndi dünyada prezident və birinci şəxslərin yarısı texnokratlardır, yarısı da tarixçilərdir. Mənə gəldikdə isə, mən peşəkar siyasətçi deyildim. Amma siyasətə biganə də deyildim, uzun müddət aparıcı müxalifət partiyasında müavin olmuşdum, 10 illik Milli Məclisdə iş təcrübəm var idi. Araşdırmalarım kolxoz quruculuğundan deyil, bilavasitə siyasi tarixdəndir. Seçki texnologiyaların pis bilmirəm. Ən başlıcası isə xalqın ehtiyacları və dərdini yaxşı bilirdim. Bütün bunlar idarəçilik üçün vacib şərtlərdir.
– Deyirsiniz ki, özümü peşəkar siyasətçi hesab etmirəm, siyasət həyatımın bir hissəsini təşkil edir və s. Tutalım, prezident olsaydınız, Azərbaycan xalqının taleyi qeyri-peşəkar bir siyasətçinin əlində olacaqdımı?
– Bilirsiniz biz artıq ehtimallarla danışırıq. Ölkəni idarə etmək üçün gərəkli olan siyasi təcrübə bir şeydir, peşəkar siyasətçi olmaq fərqli şeydir. İkisi bir yerdə olsa daha yaxşı olar. Vudro Vilson prezidentliyə universitet professorluğundan gəlmişdi. Amma peşəkar siyasətçilərdən fərqli olaraq Birinci Dünya müharibəsindən sonra yeni dünya düzəninin əsas müəllifi oldu. Çağdaş dünya ölkələrində də belə nümunələr çoxdur. Bizim ölkəmizdə çoxlu problemlər var. Onların həlli xalqın etimadını qazanmaqdan keçir. Halbuki, xalq öz hakimiyyətini formalaşdırmaq hüququndan uzaqlaşdırılıb. Ölkəmizin qarşısında duran başlıca vəzifələrdən biri xalqın səsinə, etimadına dayanan hakimiyyət formalaşdırmaqdır. Korrupsiya, rüşvətxorluq, monopoliyanı durdurmaq üçün peşəkar siyasətçi olmaqdan daha çox siyasi iradə sahibi olmaq vacibdir. Xalqın qorxu altında saxlanması, sərvətlərinin talan edilməsi, dövlətin imkanlarından opponentlərə qarşı istifadə edilməsinin peşəkarlıqla heç bir əlaqəsi yoxdur. Bunun bir adı var: qanunsuzluq, hakimiyyətdən sui-istifadə və talançılıq! Digər tərəfdən nəyisə öz üzərinə götürdünsə gərək onu şərəf və ləyaqətlə yerinə yetirəsən. Oyun oynamayasan, xalqın inamını qırmayasan. Amma, Azərbaycanda prezident olmağın yolu seçkidən keçmir…Bu artıq ayrı məsələdir.
– Axı debatlarda çox iddialı və əmin görünürdünüz… Prezident olmayacağınızı bilirdinisə, niyə bir neçə saniyə vaxtın davasını edirdiniz?
– Elə onun hesabına da biz Milli Şura olaraq 2013 seçkilərində məntəqələrə gələn insanların böyük əksəriyyətinin səsini ala bildik. 5 min məntəqənin 1\3-dən çoxunda səsvermənin real nəticələri bizə bəllidir. 20-22 faiz ətrafında seçici məntəqələrə gəlmişdi və bunun da 60-65 faizi öz səsini bizə vermişdi. Seçki ərəfəsində aparılmış rəy sorğularının nəticələri də təxminən belə idi. Əgər xatırlayırsınızsa seçkilərdə hakimiyyətin əsas televiziya ruporu olan ANS bir dəfə sorğular zamanı texniki səhvə yol verib hakimiyyətin xalq arasında heç bir dayağının olmadığı mənzərəni bir neçə saniyəlik ekrana çıxardı. “Azadlıq” radiosunun Bakı ofisinin bağlanması, “Zerkalo”nun qapadlmasının arxasında duran gizli müəmma da məhz 2013-cü ilin seçkiləri ilə bağlı idi. Hətta 2018 seçkilərinin dərdini çəkən hakimiyyət gördünüz ki, 2015-in parlament seçkilərində televiziya debatlarını ləğv etdi. Bu parlament seçkiləri ilə bağlı deyildi, daha çox 2018-ci il üçün əl yeri qoymaq, örnək yaratmaq məqsədi güdürdü. Bizim 2013-dəki çıxışlarımız çox həqiqətləri ortaya qoydu. Birdəki mənim siyasi olmaqdan daha çox bir ziyalı missiyam var idı ki, bu millətlə açıq danışmaq, həqiqətləri demək, ölkədəki real mənzərəni göstərmək. Millətin də, ziyalının da, hakimiyyətin də, müxalifətin də qulağı bəzi şeyləri eşitməli idi. Axı mənim əlimdə sözdən başqa nə var idi? Ən böyük silahımız söz idi. Üst-üstə ixtiyarımda cəmi 54 dəqiqə qalmaqallı televiziya vaxtı vardı. Mən bu 54 dəqiqəni bir ziyalının öz millətinə xidmət məqamı hesab edirdim və onu da etməyə çalışdım. Nəticədə son 20 il ərzində ilk dəfə olaraq Avropa məkanında seçki müşahidəsinə rəsmi mandatı olan ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan haqları Bürosu 9 oktyabr seçkilərinə mənfi rəy verdi. Özünü Avropa ailəsinin bir hissəsi hesab edən bir ölkədə nəticələri ləğv etmək üçün təkcə bu fakt yetərli idi.
– İnşaatçılar metrosunun yanındakı stadionu müxalifətə mitiq keçirmək üçün veriblər. Belə baxanda pis yer deyil. Hər mitinqdən sonra YAP açıqlama verir ki, min adam gəlmişdi, müxalifət də deyir ki, on min adam gəlmişdi… Mənsə deyirəm ki, iyirmi min adam gəlmişdi. Lap stadion dolmuşdu, iynə atsan yerə düşməzdi… Cəmil müəllim, axı yenə bəs deyil. Halbuki balaca bir stadion dolmurdu. Xalq niyə muxalifətin arxanızca gəlmir?
– Yaxşı sualdır. Amma bəzi dəqiqləşdirmələrə ehtiyac var. Əslində, mitinq və nümayişlər hakimiyyət dəyişikliyi üçün deyil, nəyəsə etiraz etmək, nəyisə müdafiə etmək üçün toplaşmaq hüququdur. Bu hüquq xalqa konstitusiya ilə verilib. Orada iştirak edənlərin sayının neçə nəfər olmasından asılı olmayaraq bəlli bir sayda vətəndaşın öz iradəsini ifadə etməsi demokratiyanın mühüm atributudurş. Lakin hakimiyyət tərəfindən buna min cür görünən və görünməyən maneələr yaradılır. İlk növbədə repressiv bir rejimin yaradılması xalqın daim qorxu altında saxlanmasına gətirib çıxarıb. Nəinki mitinqə gəlmək, hətta azad söz hüququndan istifadə etdiklərinə görə Xədicə, Seymur Həzi, Fuad Qəhrəmanlı, Ömər, Əbdül və digərləri həbsdədir. Qənimət Zahidin, Emin Millinin, Günel Mövludun yaxın qohumları da onların azad söz hüququnun əzabını çəkir. Bütün bunlar insanları qorxutmaq, əhali arasında qorxu mühiti yaratmaq üçün həyata keçirilir. Yanvar ayının 31-də bazar günü adamların Rəsulzadənin büstünü ziyarət etməsinin qarşısını almaq üçün Gəncənin bütün idarə və müəssisələrində, ali və orta ixtisas məktəblərində iməcilik elan olunmuşdu. Siz deyirsiniz “Məhsul” stadionun müxalifətə veriblər. Amma biz bazar günü saat 17-yə mitinq təyin edirik, şəhər orqanları onun vaxtını şənbə günü saat 15-ə dəyişdirir. Mitin keçirilən stadionun ətrafındakı binalaın müxtəlif mərtəbələrində onlarla kameralar quraşdırılıb. Ona görə yox ki, mitinqin təhlükəsizliyini təmin etmək istəyirlər, ona görə ki, etirazçı dairənin kimliyini müəyyənləşdirsinlər. Mitinqə gələnləri bütün mümkün vasitələrlə cəzalandırsınlar, çəkindirsinlər, qorxutsunlar. Kim ora gəlirsə araşdırırlar, harda işləyir, hansı universitetin tələbəsidir. Zəng edib müdirə, rektora deyirlər ki, ölçü götürsün. Bunun hamısı repressiv yollarla insanları çəkindirmək üçün edilir. Hətta sosial şəbəkələrdə bizimlə dostluq edənləri belə nəzarətdə saxlayır, onlarla proflaktik işlər aparırlar. Bu ölkədə Cəmil Həsənlinin facebook səhfiəsini layk edən gəncin cibinə narkotik atıb həbsə atırlar, Siz isə sanki bütün bu şeylərdən xəbərsiz kimi “Xalqın niyə müxalifətin ardınca gəlməməsinin” sirlərini öyrənmək istəyirsiniz. Əslində, isə xalqın kimin ardınca getdiyininin aydın mənzərəsini 2013-cü ilin 9 oktyabr seçkiləri göstərmişdi. Bunu hakimiyyət də beynəlxalq təşkilatlar da, monitorinq qrupları da çox gözəl anladılar. Bu seçkilərin nəticələri bir neçə nüfuzlu beynəlxalq araşdırma mərkəzlərində öyrənildi, təhlil edildi, Azərbaycan müxalifətinin zəifliyi haqqında mülahizələrin yanlış olduğu etiraf edildi. İsveçin Uppsala Universiteti, Paris Humanitar Mərkəzi, tanınmış Tomas Mor İnstitutu və digər mərkəzlər 2013-cü il oktyabr seçkiləri haqqında hazırladıqları sənədlərin təqdimatını keçirdilər və bildirdilər ki, 9 oktyabr seçkiləri Azərbaycan müxalifətinin zəifliyi haqqında iddiaları alt-üst etdi. Onların hazırladığı 60 səhifəlik seçki təhlilinin bir bölməsi “Cəmil Həsənli anı” (Le moment «Jamil Hasanli ») adlanır. Bax orada qeyd edilir ki, 2013-cü il president seçkilərində müxalifətin vahid namizədi Cəmil Həsənlinin gözlənilməz çıxışları, onun Milli Şura adından apardığı uğurlu seçki kampaniyası Azərbaycan müxalifətinin zəifliyi haqqında fikirləri şübhə altına aldı.O, Azərbaycan müxalifətinin real imkanlarını nümayiş etdirdi. Həqiqətən 2013-cü ilin sentyabr –oktyabrında baş verən “Cəmil Həsənli anı” hər kəsi: Azərbaycan hakimiyyətini, onun müxalifətini və bütün məlumatlı müşahidəçiləri heyrətləndirdi. Cəmil Həsənli 9 dəfə 6 dəqiqəlik çıxışları ilə önə çıxdı. O, göstərdi ki, hökuməti necə ədalətli, güclü və yerində tənqid etmək olar. O, göstərdi ki, hökumət üçün promlem yaratmaq mümkündür, o, seçicilər, seyrçiləri üzərində dərin təsir buraxdı. Azad, ədalətli, demokratik seçkilərdə bunun nə demək olduğunu yəqin təsəvvür edirsiniz. Yəni subyektiv amillərlə zəif kimi təqdim edilən müxalifətin böyük potensialı var, bu potensialın hərəkətə gətirilməyin yolları müəyyən edilməlidir.
– Xalq narazıdırsa onun qarşısını almaq mümkün olmamalıdır… Elə deyilmi? Metronu dayandırmaqla, yolları bağlamaqla, ağacın başına kamera quraşdırmaqla xalqın qarşısını almaqmı olar?
– Bəli, doğrudur. Siz deyən halda xalqın qarşısnda dayanmaq mümkün olmaz. Bütün hallarda sizin nəzəri baxışlarınızla razıyam və düşünürəm ki, seçki ərəfəsində ardıcıl keçirdiyimiz mitinqlər zamanı ola bilsin ki, insanların səbr kasası hələ daşmamışdı. Amma 2015-ci ilin iki dağıdıcı devalvasiyası artıq o kasaları doldurub. Əvvəllər xalq ümidlə yaşayırdı, hətta fevral devalvasiyasından sonra inanmaq istəmirdi ki, vəziyyət bu qədər böhranlı həddə gəlib çıxacaq.
– İndi nə dəyişib?
– Çox şey. Tamam fərqli şərait yaranıb. Böhran Azərbaycan hakimiyyətinin bütün mahiyyətini, gücsüzlüyünü, bacarıqsızlığını, yararsızlığını ortaya qoydu.
– Danışıdğınızdan belə təəsürat yaranır ki, daha öz missiyasınızı başa vurmuş hesab edirsiniz…
– Yox, bu fikirlə razı deyiləm. Missiya onda yerinə yetirilir ki, dediklərini həyatda tapasan. Nə qədər ki millətimizin problemləri qalır, nə qədər ki ölkəmiz bu vəziyyətdədir, nə qədər ki ölkəmiz çörəklə ədalət axtarışındadır, ziyalının işi bitmiş hesab oluna bilməz.
– Cəmil müəllim, səhv eləmirəmsə, bir çıxışınızda demişdiniz ki, şifahi xalq ədəbiyyatına o qədər barmaq eləyiblər ki, bizim əlehimizə çevrilib…
– Bir az fərqli formada deyərdim, barmaq ifadəsi mənə məxsus deyil. Hər halda şifahi xalq ədəbiyyatı bir xəzinədir, amma zamanla ayaqlaşmayanı da var.
– Konkret hansı folklor nümunələrindən söhbət gedir?
– Məsələn, erməniyə dayı de, işin keçsin. Bu ifadədə yanaşma tərzi doğru deyil. Niyə sən işinin keçməsi xətrinə erməniyə dayı deməlisən? Yaxud, əyri oturaq, düz danışaq. Olmaz ki, elə düz oturub düz danışasan.
– Mətbuatda tarixi şəxsiyyətlər tez-tez ən sərt şəkildə tənqid olunur, hətta onlar təhqirlə üz-üzə qoyulur. Məsələn, Fazil Mustafanın Babək haqqında dedikləri cəmiyyətdə ciddi reaksiya doğurmuşdu. Deyir, Babəkin Azərbaycan xalqına dəxli yoxdur. Siz bir tarixçi kimi bu cür müzakirələrin bir əhəmiyyətini görürsünüzmü?
– Bilirsiniz, ortada çox ciddi bir problem var. Bir qayda olaraq bu gününü tapa bilməyən xalqlar keçmişlərinə aludə olurlar, keçmişlə mübahisə eləməyə, keçmişlə yaşamağa həvəs göstərirlər. Heç görmüsünüzmü bir alman, fransız, ingilis öz keçmişiniz bu qədər təftiş eləsin? Bizim keçmişə bu qədər aludə olmağımız tarixi öyrənməklə bağlı deyil, daha çox bu günüzümü tapa bilməməyimizlı bağlıdır.
– Demək istəyirsiniz ki, Fazil Mustafa bu günün tapa bilmir deyə keçmişlə bu qədər maraqlanır?
– Bunu siz deyirsiniz, mən demirəm… (gülür) Hər halda hesab edirəm ki, tarixi şəxsiyyətlərə münasibət ilk növbədə peşəkarların süzgəcindən keçməlidir. Orta əsrlər, xüsusən ilk orta əsrlər tarixi o qədər asan bir sahə deyildir. Babəki XXI əsr dəyərləri ilə mühakimə etmək tarixdən uzaq məsələdir. Bu gün Azərbaycanda tarixi Babək haqqında yox, daha çox Sovet ideologiyasının obrazlaşdırdığı Babək haqqında mübahisələr açılır. Dövrü, Ərəb mənbələrini, tarixi şəraiti bilmədən necə demək olar ki, Babəkin Azərbaycan xalqına nə dəxili var? Necə yəni dəxli yoxdur?! Bu coğrafiyada nə baş veribsə birbaşa Azərbaycan xalqına aiddir. Bu gün köhnə tarixə doğum şəhadətnamələri verirlər, etnik kimlik sənədləri tərtib edirlər. Kim ayırd edib ki, Babəkin entik baxımdan mənsubiyyətini? Bunların hamısı diletentların, həvəskar tarixçilərin işidir. Tarixə belə münasibətin elmlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Babək hərəkatının içərisində Azərbaycanı işğal edən xeyli ərəb vardı. Bunlar dindən dönmüşdülər? Niyə bu hərəkatın içində idilər? Axı bu adamlar islam bayrağı altında bu yerləri işğal etmişdilər, necə oldu ki, sonradan Babək hərəkatına qoşuldular?
– Niyə qoşuldular?
– Çünki söhbət bəlli bir hakimiyyətə qarşı mübarizədən gedirdi. Bu hərəkat Xəlifə əl-Məmun və onun qardaşı əl-Mötəsimə qarşı mübarizə idi. Xilafət daxilində hakimiyyət uğrunda çəkişmələrdən qidalanırdı. Sovetlər idealoji dövlət idi, daim tarixdən nümunələr axtarırdı ki, öz idealogiyasına uyğunlaşdırsın. Həmin ideologiya Babəki dinsiz kimi göstərməkdə maraqlı idi. Çünki cəmiyyət özü ateizm prinsipləri üzərində qurulmuşdu. Əslində isə, tarixi Babək sovet idealogiyasının təqdim etdiyi ateist Babəkdən çox fərqli idi.
– Bəs necə olur ki, Babəki dinsizlikdə damğalayan bir idealogiya Şah İsmayılı dindar kimi göstərsin?
– Çünki Sovet xalqlarının keçmişini daha dayanıqlı etmək üçün müəyyən istinad nöqtələri lazım idi. Dindar, mötədil şiə təriqətçisi Şah İsmayıl bu nöqteyi-nəzərdən ideologiya üçün uyğun gəlirdi. Stalin kimi bir diktatorda da xalqlararası münasibətdə bir balanslaşdırma siyasəti vardı. İstəmirdi ki, Cənubi Qafqazın üç xalqından hansısa birinin keçmişi o birisinə nisbətən yoxsul görünsün. Bəzən təlimatlar birbaşa onun özündən gəlirdi. Bir də görürsən birisi yazır ki, Şah İsmayıl xəyanət edib, bölücülük edib. Bunların hamısı boş-boş söhbətlərdir. Bəlkə də gələcəyi istədiyin kimi qura bilərsən, amma keçmişi bugünkü arzulara uyğunlaşdırmaq mümkünsüzdür. Tarixi şəxsiyyətlərə öz zamanının şərtləri daxilində yanaşmaq lazımdır. Heç bir şəxsiyyəti zamanından ayırıb beş əsr sonrakı dəyərlərlə qiymətləndirmək olmaz, bu, tamamilə gülməli bir şeydir. Şah İsmayıl Səfəvi hökmdarı idi, sülalə hakimi idi. O, çox yaxşı başa düşürdü ki, Yaxın və Orta Şərqdə ikinci müsəlman dövləti ancaq fərqli məzhəb zəminində ola bilər. Şah İsmayıl yaxşı bilirdi ki, qonşuluqda rəsmi olaraq islam xəlifəliyi missiyasını öz üzərinə götürən Osmanlı dövləti var. O nə qədər qüdrətli olsa da Orta Asiyaya, Hindistan, Çin sərhədlərinə qədər uzana bilməzdi. Orta əsrlərdə dindən kənar dövlət yox idi. XXI əsr təfəkkürü ilə orta əsr modeli cızmaq olmaz. Bizim bir neçə tarixi sütunlarımız var. Bu sütunların üzərinə kor-koranə, dünyada və regionda gedən prosesləri nəzərə almadan getmək doğru deyil.
– Deməli, sünni-şiə probleminin Şah İsmayıl dövlət yaratmaq üçün gərginləşdirib.
– Mən belə düşünürəm ki, bu məsələnin üzərində çox dayanmaq lazım deyil. Bir çox xalqlardan fərqli olaraq azərbaycanlıların etnik varlığı bilavasitə dilləri ilə bağlı idi. Bu dilin saraylardan, ictimai münasibətlərdən uzaqlaşdırıldığı bir məqamda qüdrətli bir hökmdar həmin dildə öz gözəl divanını yaratdı, bu dildə yazmağa başladı.
Qış getdi yenə bahar oldu,
Gül bitdi və laləzar oldu,
Quşlar ğamu-fəğanə düşdü,
Eşq odu yenə bu canə düşdü.
Bu, tərcümə deyil… Xətainin öz dilidir. Tər-təmiz türk dilidir. Axarlı-baxarlı, gözəl, poetik düşüncələrin necə deyərlər, ləngər vurduğu türk dilidir. Bir hökmdar bu dildə əsər yazırsa, şeir yazırsa, divan yaradırsa, poema yazırsa, bu, artıq tarixi bir üstünlükdür. Rəsulzadə haqlı olaraq yazır ki, fars dilinin bütün regionu işğal etdiyi bir dövrdə Xətainin divanı türk dilinin varlığına güclü bir təminat oldu.
– Cəmil müəllim, bir insan kimi həyatı sizin üçün maraqlı edən nədi?
– Mənim öz peşəm var. Tarixçiyəm. Heç bir proses məni öz peşəmdən ayıra bilmədi. İstəsəydim, Milli Məclisə deputat seçiləndən sonra tarixçiliyin daşını atardım, buna mənim hər cür haqqım var idi. Deyərdim ki, dövlət orqanına seçilmişəm, işimin çoxluğundan elmlə məşğul olmağa vaxtım yoxdur. Amma mən bu icazəni özümə vermədim. Tarixçilik mənim gündəlik həyatımdır, işimdir. Yaxşı tələbələrim olub, onlarla müzakirələr aparmışıq, onları gələcəkdə yaxşı alim kimi yetişdirməyə çalışmışam…
– Cənnət-cəhənnəm söhbətlərinə inanırsınız?
– İnsandan bu dünyadakı əməllərinin hesabı sorulur. Biz öz əməllərimizlə cənnəti də, cəhənnəmi də bu dünyada qazanmış oluruq. Amma bir sıra adamlar bu dünyanın magistral yolu ilə gedə bilmir, geniş haqq körpüsündən keçə bilmir, gecə-gündüz o dünyada qıl körpüdən keçməyin dərdini çəkir.
– Bir oğlunuz dünyasını dəyişdi… Bu barədə danışmaq istərdim.
– Bu, bizim ailə üçün ağrılı məsələdir. Biz hələ də onun yoxluğuna inana bilmirik. Elə bil bizimlədi, gündəlik həyatımızdadır. Tale elə gətirmişdi ki, uşaqların hərəsi bir tərəfə dağılmışdı, bizlə qalan o, idi. Onun bütün həyatı, fəaliyyəti, yaşam tərzi bizim gözümüzün qabağında idi. Vüqarın ölümü bizim bütün həyatımızı alt-üst etdi. Bizim üçün son dərəcə gözlənilməz oldu. Ondan sonra həyat bizim üçün mənasızlaşdı. Biz təbiət etibarilə ədalətə meyilliyik, dünyanın nizamı elə qurulub ki, övlad valideyni dəfn eləməlidir. Amma əksinə olanda nizam pozulur. Dünyanın 99 faiz gedişiatı belədir ki, övladlar vaildeynini dəfn etməlidir. Bircə faiz əksinə olanda onun sarsıntısı çox ağır olur…
– Heç oğlunuzu yuxuda görürsünüzmü?
– Mən Vüqarı nəinki yuxuda, bəzən canlı olaraq onun özünü görürəm. Günün müəyyən vaxtlarında bilmirəm biz o dünyaya gedirik, ya o, bu dünyaya gəlir. Elə bilirəm otaqdadır, elə bilirəm mənimlə danışır, elə bilirəm harasa gedir, mən arxasınca qapını bağlayıram, elə bilirəm gecələr evə gəlir, ona qapı açıram. Yəni bunlar təkcə yuxu səviyyəsində deyil, məsələ gündəlik həyat həqiqətləri baxımından da dəhşətlidir.
– Neçənci ildə rəhmətə getdi?
– 2007-də…
– Neçə yaşı vardı?
– 27
– Cəmil müəllim, son sualım: yaşamaq necədir, həyat gözəldirmi?
– Mənim öz həyatıma görə heç bir narahatlığım yoxdur. Çünki ömrümün 64 ilini yaşamışam, amma bir az yekə çıxmasın, 104 il yaşayacaq bir insanın edə biləcəyi şeyləri etməyə çalışmışam. 64, yoxsa 74 il yaşamaq mənim üçün elə də önəmli deyil. Mühüm olan necə yaşamaqdır, neçə il yaşamaq yox. Amma yaşamaq pis deyil, bütün hallarda yaşamaq maraqlıdır, həyat təzadlarla doludur. Mən sadəcə, mənasız yaşamağın tərəfdarı deyiləm.
Kəramət Böyükçöl